جمع آوری قرآن به صورت کتاب در زمان حیات رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) انجام شده است؛ ولی این حقیقت از سوی برخی از اندیشمندان مورد انکار قرار گرفته است.
قرآن معتبرترين منبع معارف اسلام و معجزه جاويدان رسول گرامى(صلی الله علیه و آله) است؛ تنها كتاب آسمانى ست كه از تحريف مصون مانده و بشر از آوردن حتى یک سوره کوچک مانند آن عاجز شده است. قرآن کریم، ضامن سعادت و سرچشمه هدايت انسان است که خداوند متعال آن را این‌گونه معرفی می‌کند: «كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ[ابراهیم/1] این کتابی است که ما بر تو نازل کردیم، تا به وسیله آن مردم را از تاریکی به سوی نور هدایت کنی.» این اهمیت قرآن، سبب شده است که در دوران حیات رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) و با نظر ایشان جمع‌آوری شود.[1] ولی برخی از اندیشمندان این دیدگاه را مورد نقد قرار داده و آن را منکر شده‌اند، از این‌رو در ادامه تلاش می‌کنیم، به برخی از این نقدها اشاره کرده و پاسخ دهیم.
نزول تدریجی بهانه‌ای برای انکار جمع آوری قرآن در زمان رسول خدا
يكى از دلايلى كه سبب شده تدوین قرآن توسط رسول خدا(صلی الله علیه و آله) انکار شود، مسئله نزول تدریجی قرآن است، و این‌که چون نزول وحی تا اواخر حیات پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) استمرار داشته، نمی‌توانسته است در دوران حیات خویش آن را جمع‌آوری کند.[2] این اشکال به خاطر این به وجود آمده است که گمان شده رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) از زمان وفات خویش و همچنین تمام قرآن، اطلاع نداشته است، حال آن‌که بر اساس روایات معتبر جبرئیل هر ساله قرآن را برای رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) نازل می‌کرد، و در سال آخر زندگی شریف ایشان، چون قرآن دوبار نازل شده است، ایشان متوجه شده‌اند، که امسال آخرین سال حیات ایشان است.[3] از سوی دیگر، آخرین آیه قرآن بنا بر نقلی بیست و یک روز قبل از وفات ایشان و بنا بر نقلی نُه روز قبل از وفات به ایشان وحی شده است؛[4] از این‌رو ایشان می‌توانسته‌اند، مکان آیه را در میان همان صفحات مشخص کنند، تا زمانی که نازل شد در آن مکان قرار گیرد. و علاوه بر این ممکن است که وحی تا آخرین لحظات عمر شریف ایشان ادامه داشته باشد، ولی آیه جدیدی نازل نشده باشد؛ بلکه آیاتی نازل شده که تأکید و تکرار مسائل قبلی است، و یا برای دلداری پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نازل شده باشد.[5] به همین خاطر می‌توان بین جمع‌آوری قرآن و نزول وحی تا آخرین لحظات عمر شریف پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) جمع کرد.
نظم قرآن مستمسک دیگر برای انکار جمع آوری قرآن در زمان رسول خدا
یکی از اشکالاتی دیگری که بر این دیدگاه وارد شده، برخواسته از نظمی است که در قرآن وجود دارد، زیرا از دیدگاه این افراد در قرآن چيزهايى ديده می‌شود كه بر خلاف قوانين كتابت است. مثل اين كه در قرآن، ناسخ قبل از منسوخ آمده است؛[6] در حالى كه اگر نظم قرآن، الهى باشد، ابتدا بايد منسوخ بيايد و بعد ناسخ [7] و به عنوان مثال این‌گونه گفته شده که در سوره بقره دو آيه است؛ يكى آيه، «وَ الَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْواجاً يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ عَشْراً[بقره/234] زن‌هايى كه شوهرانشان می‌ميرند، بايد مدت چهار ماه و ده روز عدّة نگه دارند.» و آیه دیگری «وَ الَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْواجاً وَصِيَّةً لِأَزْواجِهِمْ مَتاعاً إِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ إِخْراجٍ[بقره/240] و كسانى كه از شما در آستانه مرگ قرار می‌گيرند و همسرانى از خود به جاى می‌گذارند، بايد براى همسران خود وصيّت كنند تا يك سال آنها را (با پرداختن هزينه زندگى) بهرهمند سازند.» در میان این دو آیه، آیه دوم به وسیله آیه اول نسخ شده است؛ در حالی که باید ابتداء آیه منسوخ و سپس آیه نسخ آورده شود.
به این اشکال این‌گونه جواب داده شده: این دو آیه ارتباطی با یکدیگر ندارند، تا ادعا شود که نسخ انجام گرفته است، زیرا که آیه اول یک حکم الهی است، از این‌رو در اختيار بشر نيست تا درباره آن وصيّت كنند؛[8] ولی آیه دوم به مسئله‌ای اشاره می‌کند که بنده در موردش اختیار دارد از سوی دیگر، حکم آیه اول وظیفه زن و علیه اوست، ولی حکم آیه دوم وظیفه مرد است، در واقع در این دو آیه هم موضوع مختلف است و هم مخاطبان آن، پس نمی‌توان ادعا کرد که بین آنان رابطه نسخ وجود دارد.
از این‌گونه مثال‌ها از سوی منکرین جمع‌آوری قرآن در دوران حیات رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) زیاد زده شده، که به تمام آنان توسط اندیشمندان پاسخ داده شده که می‌توان برای آگاهی بیشتر به آنان رجوع کرد.[9]
ولی آن پاسخ اصلی که در مورد این اشکالات می‌توان داد این است که، قرآن یک کتاب ابدی است؛ از این‌رو معنا ندارد طبق حوادث زمان حیات پیامبراکرم(صلی الله علیه و آله) جمع‌آوری شود، بلکه چینش قرآن بر اساس نزول دفعی آن انجام شده است، چینشی که از سوی جبرئیل و طبق دستور الهی به رسول‌الله(صلی الله علیه و آله) رسیده است.[10] برای این نحوه ترتیبِ آیات ادله متعدد دیگری وجود دارد، که در نوشتاری دیگر به آن پرداخته‌ایم.[11]
نتیجه
آن چه به نظر می‌رسد نزول تدریجی قرآن و ترتیب کنونی آن مسئله‌ای نیست که بتواند خدشه‌ای در جمع آوری قرآن در زمان رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) وارد کند. و ادله متعددی که در این زمینه وجود دارد بازگو کننده این حقیقت است که قرآن در زمان خود رسول خدا(صلی الله علیه و آله) جمع آوری شده است.
پی‌نوشت
[1]. رجوع کنید به «جمع آوری قرآن توسط رسول گرامی اسلام»
[2]. آلاء الرحمن في تفسير القرآن، محمدجواد بلاغى، وجدانى، بی تا، ج1، ص18.
[3]. كاوشى در تاريخ جمع قرآن، كتاب مبين،: 1378ش،ص30 به نقل از طبقات الكبرى، ابن سعد ج 2،ص248، / صحيح بخارى، ج 3،ص247، / كنز العمال، ج 2،ص510.
[4]. قاموس قرآن، قرشى بنابى، على اكبر، ناشر: دار الكتب الإسلامية،سال چاپ: 1371 ه. ش، ج5، ص281.
[5]. درس هايى از علوم قرآن، آیت الله گرامی، ناشر: احسن الحديث، سال چاپ: 1376ش، ص27.
[6]. نسخ به معناى برداشته شدن حکمی است که از سوی خدای متعال برای مصالحی فرستاده شده(منسوخ) ولی سپس به خاطر تغییر مصلحت، توسط حکمی دیگری(نسخ) برداشته می‌شود.
[7]. بحار الأنوار،علامه مجلسی، ناشر: دار إحياء التراث العربی، ج89، ص 67.
[8]. تسنيم، آیت‌الله‌جوادی آملی، ناشر: اسراء، ج11،ص508.
[9]. درس‌هايى از علوم قرآن،ص69.
[10]. الاتقان، سيوطى، ناشر: دار الكتاب العربى، سال چاپ: 2000م، ج1،ص62.
[11]. رجوع کنید به «چینش آیات قرآن به وسیله چه کسی انجام شد!؟»